Лух Авт
Тащан касӆыӆысат, вой веӆпасӆысат
Тата ма Мария Тимофеевна Пырысева эӆты ханшиӆыйм потрэм понӆэм. Ӆув Ямкурт нэ. Миран иса тётя Катяя айӆтыӆа. Ин шеӊк шимаӆ таӆӆаӆ ара ювам хоят хащас, щишан, кум шиттэван иса щимащ хоятат пиӆан уйтантыӆув, потар ханшиӆыӆув.
Мария Тимофеевна ван хатӆап тыӆащан 15-мет хатаӆан 1949-мет таӆан тащ хотан сэма питас. Щи пораятан тамащ мелак таӆ ант уӆӆыӆыйс, иса тарам ищкет ӆойсат. Касӆыман иса нюки хотан усат, па атаӊ-хатӆ карты кур аӆӆысат. Ащеӆ щи пораятан ёх хоятат пиӆан иса щахар мохаӆман яӊхиӆыйс.
– Уӆмев хуват иса касӆыман яӊхсув. Таӆ порайн вой веӆӆыман па яӊхиӆысув. Кев унты вуӆыӆув пиӆан онасӆув таӆыӆысӆув. Ӆуӊ сыс, ванты, щита пеӆӊайн шеӊк ант иляпӆайт.
Вуӆэт сусан хорӆайт, щаӆта тащ хотаӊ ёх вой веӆты китыӆысайт. Ӆаӊки веӆты. Щаӆта ай кер тыӆащан вой эӆты ёхатӆув па нюки хотӆув пиӆан вуты киӆӆув. Тэк пеӆа, Суматвош пеӆа касӆысув.
Вой веӆман яӊхтэван тащев хоща йи пастух па бригадир хащиӆыӆӊан. Тащан уӆты па хуӆ веӆпасӆаты мохиӆув хоӆ вой веӆты китӆайт. Ӆув ёра вуӆыӆаӆан яӊхӆат. Тухаӆ хоятат па Кев пеӆа китӆайт. Хуӆмет бригадайт па сойпиты ныкӆы пеӆа китӆайт. План тэкаптаты ураӊан хоятат щиты щи китыӆысаят.
– Наӊ ай уӆмен порайн, моӆты хоятан монщан монщиӆысайн, аран арыӆысайн?
– Ащем шеӊк монщаӊ ус. Атаӊ-хатӆ монщ монщаӆ — па ант хоӆаӆ. Ӆув потар тэӆые тайс. Куш тайс па, хун Акулина апщем пиӆан иса кашӊ пуш ащева партыӆысув монщ монщты, ӆув па муӊев ун хоят монщат, ай няврэмата ант монщаӆ. Щишан, монщ воӆаӊ ма ант уйтӆам. Щи верэм вощкаман тайсэм. Апщем па шеӊк монщ хуӆантты самаӊ ус. Куш хоӆща хоят ёхатаӆ, муӊ хотэва ӆоӊтыйӆ, иса монщты парӆаӆӆы. Юхат, атэӆ хащтэван, хуӆӆыйм монщӆаӆ потартыӆӆы.
– Овкурта, ай уӆмен порайн, няня па па щир ӆэтота аӆ яӊхиӆысты?
– Ванан уӆмев порайн, яӊхиӆысув щи. Щита нянь, ӆант, соӆ, саккар, шай ӆутыӆысув. Ляль юпи порайн ӆэтот ус. Вутан уӆман, нёхи па хуӆ иса тэӆые. Щишан, ӆэтот тайсув.
Муӊ па нык охӆытэв порайн, куртан хот ант тайсув. Па хоят, па хоят хотан иса хойӆыман усув. Ант торастыты ураӊан, ащем Овкуртан ай хотые омпсас. Щи ай хотыенан тухаӆ порайн хуӆам хоттэӆ уӆӆыӆыйс. Кашӊ хоттэӆан няврэмат усат — щиты щи усув, хоӆ ӆэпсув.
– Овкурта па хун касаӆсаты, исая уӆтыя?
– Щит хоты, ма унашак ювмем юпийн касаӆсув. Ма кат-хуӆам таӆ уӆмем порайн иса тащ хотан яӊхсув. Ащем вуӆы шавиман рупитас. Юхат тащ хот эӆты нык охаӆсув, там хатӆ унты наман щи уӆӆув.
Мет оӆаӊан ащем хот опсыӆыйс, хот омасман рупитас. Щаӆта Аса яӊхты питас, ноптаӆты. Асан яӊхиӆытэӆн, ун эвет куртан хайӆайт, патан ант вуӆайт. Ванты, ӆув картопка харан рупитӆат, суса пелка торан сэварман яӊхӆат. Кум уӆтыйн, тухаӆ ишан Аса яӊхиӆысат па ноптаӆты нётыӆысат.
– Нын ай уӆман порайн хота ноптаӆтысты?
– Аканлейман. Катра порайн Аканлейман тэӆые хот ӆойс. Хут-ӆапаткем тонты хот кашӊ порайн ӆонщиӆыса. Ин па кат-хуӆам хуӆ веӆты ху уӆӆыйӆ. Кашӊ верыттаӆ кеман капарӆыйӆ, нёхаӆ.
Муӊ энмам пораеван звеньевойт усат. Ноптаӆты панатан хонна йи оӆтман ноптаӆтысат. Кашӊ пуш потартысат, хой мата панан там хатӆ ноптаӆтаӆ. Щи порайн мотураӊ хоп хонна антом ус, иса ӆоваӆман яӊхсув. Юхат щимащ хопат этсат.
Ащем атаӊ-хатӆ ноптаӆтыйс. Аӆаӊсахат ёхи ёхатӆат па иӆ оӆӆат. Имет хуӆӆаӆ иса нох ванщӆаӆӆаӆ, иса соӆыӆӆаӆ. Щаӆта икет оӆтэӆ эӆты па Емаӊ Нёӆан ӆойты ӆашкупа туӆӆаӆ, соӆыям хуӆӆаӆ рыбозавода маӆӆаӆ. Яӊхты юшеӆ шеӊк хув. Ин там йисан, мотураӊ хопан манман, хонна хув. Катра порайн па иса ӆоваӆман. Щи порайн пеӆӊа портун антом. Пеӆӊа кутан хуӆӆаӆ соӆыӆат, ванщӆат. Щиты щи усув.
Ёх ноптаӆман яӊхтэӆ эӆты, нэӊата хонна хуӆ вущмаӆты, шумах, вой верты мосаӆ. Шимаӆ оӆӆысат. Щаӆта няврэмӆаӆ, ампӆаӆ ищи иса вантман тайты мосаӆ. Тухаӆ ампат иӆ ярыӆыӆайт, ӆув лэӊкет пеӆӊайн ӆэӆайт, пусӊи путан омасӆайт.
Муӊ няврэмат кашӊ пуш Аса тутӆыӆаюв. Щита тэӆые шупши уӆ. Тохи ёхатӆув па шупши вонщты манӆув. Ма ищи уншак няврэмат юпийн таӆасӆам. Аӊкеман щалитӆайм, анан маӆайм. Каматса ан уштыӆысам. Юхат, хот пуӊӆэван уӆам нэӊев аӊкема ястаӆ: «Хиӆые, вуйи па ай хинтан ёнтамты, хота хайӆаӆӆы — ат хайӆаӆӆы. Матайӆ кашӊ хатӆ, шай анӆан ӆуӊатман яӊхты». Щит ма ант щи нумаӆмиӆэм, воӆӆые. Щит ащем тащ хотат эӆты нык охаӆмаӆ пораятан.
– Муй хорпи хуӆат щи пораятан веӆӆысты?
– Ханты хуӆат иса щи хоӆпа питыӆысат. Асан щи порайн па артан сух па вунш уӆӆыӆыйс. Сух хуӆат ураӊан атэӆ хоп ёхтыӆыйс, ӆыӆӊат иса щи ун хоп ӆыпия щи вощкиӆысайт. Щиты щи веӆпасысат, щиты щи усат.
Емаӊ Нёӆ хоща катра порайн репрессированной калмыкат усат. Хой антома йис, хой па ӆув уӆты муваӆа манас. Йи пелак хоятӆаӆ па Кунават муван усат. Ӆув щита ищи рупитсат. Ин нэмоӆты хоят ӆув эӆтаеӆ ант хащас.
– Муй ӆуӆан наӊ там йис няврэмата ястасан, ханты мир уӆапса, ясаӊ шавиты ураӊан?
– Ин там йисан ар пелак мирэв иса рущ щиран уӆты питас, катра йис верат ёрэмаӆӆаӆ. Емаӊ верӆаӆ па ёрэмаӆӆаӆ. Ин кушкепа, газет мохты, телевизор мохты щит эӆты потартыты мосаӆ. Ванты, щи порайн, мосаӊ, матты хоятэн, еша нумаӆмийӆ, муй хорпи ханты верат уӆӆат. Ант уйтам хоятэн — уятты питаӆ. Щи порайн, ма нумастэман, уӆапсаев муӊ няврэмӆуван, хиӆыӆуван еӆӆы туӆа.
Аллина Тоярова ханшам потар